تحول شکل در مهرهای متأخر اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشکدۀ هنر و معماری دانشگاه شیراز، استان فارس.

چکیده

شکل از جمله ویژگی‌های ظاهری مهرهای اسلامی محسوب می‌شود. این ویژگی یکی از وجوه مشترک میان حوزه‌های مختلف مهرشناسی نیز هست، اما مهم‌ترین تعریف آن را می‌توان چارچوب محیط اثر مهرها بر اسناد و مکتوبات دانست که درواقع از شکل صفحۀ هر مهر حاصل می‌شود.شکل یکی از نشانه‌های اعتبار دیوانی مهرها در اسناد بوده است و لااقل انتخاب آن در مهرهای رسمی پیرو قواعد مشخصی انجام می‌پذیرفته است.در مقالۀ پیش رو جایگاه شکل در نام‌گذاری و گونه‌شناسی مهرهای اسلامی، همین‌طورسیر تحول آن در مهرهای متأخر اسلامی بر اساس مطالعات کتابخانه‌ای و شیوۀ تاریخی- توصیفی بررسی خواهد شد.
نتیجۀ این تحقیق نشان خواهد داد که هرچند شکل مهرهای متأخر اسلامی در دوران مختلف از یکدیگر متفاوت شده است، تنوع اَشکال مهرهای رسمی و دیوانی را می‌توان در اشکال پایۀ هندسی محدود و توجیه کرد. بر این اساس، شکل غالب مهرهای حکام و رجال ایلخانی تا جلایری چهارگوش و چندگوش، مهرهای تیموری و ترکمانان دایره، و مهر صفویان مربع و مدور همراه با زائده‌هایی، که تاج یا کلاهک نامیده می‌شود، بوده است. شکل مهرهای رسمی پس از این دوران تا پایان قاجار نیز یک تغییر عمده داشته است و آن ترجیح شکل مربع به‌جای دایره بوده است.محدودیت اشکال پایه در مهرهای رسمی و حکومتی از یک‌سو به معذورات دیوانی در تهیۀ مهرهای رسمی باز می‌گردد و از دیگرسو به تحولات خط و ترکیب در تحریر این مهرها مربوط می‌شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Evolution of Shape in Late Islamic Seals

نویسنده [English]

  • Mohammad Sadegh MirzaAbolghasemi
چکیده [English]

Shape is regarded as one of outward characteristics of Islamic seals. This characteristic, which is part of common traits of all different areas of seal studies, could be defined as framework of circumference of seals impression on written materials and documents, which in fact results from the shape of seals surfaces. Shape has been considered as one of the ways of recognizing the administrative validity of documents seals and its application, at least, in official seals has followed specific rules. Based on historical descriptive approach and desk studies, this essay deals with the role of the shape of seals in terming and typology of Islamic seals, as well as its evolution in late Islamic seals.
The results indicate that although the shapes of late Islamic seals differ from each other through various periods, but the variety of shapes of administrative and official seals can be delimited and confined to basic geometric shapes. Thus, the main shape of Ilkhanid to Jalayirid rulers’ and dignitaries’ seals is that of rectangular and polygonal, Timurid’s and Turkmanan’s is circular, and Safavid seals are square and circular with additional small parts known as Taj or Kolahak. The shape of post-Safavid seals has been gone through a main change that is the predominance of the taste for square instead of circle.
This limitation, on the one hand, is due to administrative rules considering construction of seals and, on the other, refers to evolution of writing script and composition in these seals.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Seal Studies
  • Islamic Seals
  • Shape of Seals
  • Terming the Seals
  • Ilkhanid period
  • Qajar Period